…αλήθεια, πόσοι απόφοιτοι Λυκείου -ή και Πανεπιστημίου- καταλαβαίνουν καλά την ελληνική γλώσσα του τέταρτου αιώνα?
Μήπως θα έπρεπε η διδασκαλία της γλώσσας - ακόμη και για τους μη πιστούς- να περιλαμβάνει τέτοια σπουδαία κείμενα μπας και μάθουν ελληνικά, ιστορία και θρησκεία ?
ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ
Από: Γεώργιος Μπαμπινιώτης
Το πρώτο που πρέπει να υπογραμμισθεί είναι ότι το «καταστατικό» τής Ορθόδοξης χριστιανικής πίστεως είναι γραμμένο Ελληνικά. Οι συντάκτες τού κειμένου αξιοποίησαν συνειδητά την ακρίβεια, την λιτότητα και την σημασιακή δηλωτικότητα τής ελληνικής γλώσσας.
Μού ζητήθηκε από τηλεθεατές να μιλήσω για την γλώσσα τού Συμβόλου τής Πίστεως. Αφορμή ήταν ότι την Εορτή τού Αγίου Πνεύματος προβλήθηκε στον Τηλεοπτικό Σταθμό τής Βουλής (ΒΟΥΛΗ TV) σε επανάληψη (κάθε μέρα στις 19.00 προβάλλονται οι εκπομπές «Σὲ προσκυνῶ,γλώσσα») η αναφορά μου στην γλώσσα τού Συμβόλου τής Πίστεως ως προτύπου κατηγορικού λόγου. Αυτό όπως εξήγησα οφείλεται στην κατηγορηματική λειτουργία ΕΠΙΘΕΤΩΝ και ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ και στην αξιοποίηση τής δηλωτικής δύναμης των ΜΕΤΟΧΩΝ στο κείμενο τού Συμβόλου τής Πίστεως.
Μεταφέρω εδώ ένα από τα 180 κείμενα τού βιβλίου μου «Η γλώσσα μας» (Αθήνα 2020, Κέντρο Λεξικολογίας) με τίτλο:
Το «Πιστεύω» ως πρότυπο κατηγορικού λόγου
Ένα καίριο ―και γλωσσικά― χριστιανικό κείμενο είναι το κείμενο τού Συμβόλου τής Πίστεως, το «Πιστεύω». Το κείμενο αυτό συντάχθηκε από τους Πατέρες των δύο πρώτων Οικουμενικών Συνόδων, τής Νίκαιας (325) και τής Κωνσταντινουπόλεως (381), και είναι γνωστό ως «Σύμβολο Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως», περιλαμβανόμενο και στη Θεία Λειτουργία.
Το κείμενο αυτό δεν είναι προσευχή. Είναι διακήρυξη. Για την ακρίβεια, είναι ομολογία πίστεως τού Χριστιανού. Επικοινωνιακά, είναι κείμενο κατηγορικού λόγου, δηλαδή κείμενο δογματικής δήλωσης κατηγορημάτων, με τα οποία περιγράφονται οι ιδιότητες τού Τριαδικού Θεού και, προκειμένου για τον Χριστό, τα ιστορικά γεγονότα τής επί Γης παρουσίας του. Έτσι, όλο το κείμενο οικοδομείται πάνω σε ένα ρήμα, το ρήμα πιστεύω, περιλαμβάνει δε ΜΟΝΟ ΟΝΟΜΑΤΑ (ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ, ΕΠΙΘΕΤΑ και ΜΕΤΟΧΕΣ), με εξαίρεση δύο αναφορικές προτάσεις (δι’ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο – οὗ τῆς βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος) και ένα απαρέμφατο (κρῖναι). Τα ὁμολογῶ και προσδοκῶ (στο τέλος τού Συμβόλου) αποτελούν διακηρυσσόμενες στάσεις-δεσμεύσεις τού πιστού, οι οποίες συμπληρώνουν τον κύριο κορμό τού κειμένου, που είναι η περιγραφή και αναγνώριση των ιδιοτήτων τού Τριαδικού Θεού, προς αποφυγή των παρερμηνειών και κακοδιδασκαλιών που οδήγησαν στο πλήθος των αιρετικών διχογνωμιών των πρώτων χριστιανικών χρόνων.
Η απόδοση ιδιότητας στην Ελληνική, δηλαδή η γλωσσική εξειδίκευση τής υπόστασης ενός προσώπου, επιτυγχάνεται με τρεις βασικούς τρόπους:
(α) χρήση κατηγορουμένου, π.χ. Πιστεύω ότι ο Θεός είναι παντοκράτωρ,
(β) χρήση επιθετικού προσδιορισμού, π.χ. Πιστεύω σε έναν παντοκράτορα Θεό,
(γ) χρήση κατηγορηματικού προσδιορισμού, π.χ. Πιστεύω σε έναν Θεό παντοκράτορα.
Στο Σύμβολο τής Πίστεως επιλέγονται οι τρόποι (β) και (γ). Συγκεκριμένα, διακηρύσσεται η πίστη στον Θεό και στον Χριστό με προβεβλημένες δηλώσεις ΚΑΤΗΓΟΡΗΜΑΤΙΚΟΥ τύπου (γ): Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν → Πατέρα, παντοκράτορα, ποιητὴν οὐρανοῦ… και (πιστεύω) καὶ εἰς ἕναν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν → τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ, τὸν μονογενῆ (…), φῶς ἐκ φωτός, Θεὸν ἀληθινόν (…), ὁμοούσιον… Η πίστη στο Άγιο Πνεύμα διακηρύσσεται με δηλώσεις ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΥ τύπου (β): καὶ (πιστεύω) εἰς τὸ Πνεῦμα – τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν (…).
Με τις δυνατότητες που προσφέρει η ελληνική γλώσσα, θα μπορούσαν να είχαν επιλεγεί άλλες, περισσότερο προβεβλημένες, διατυπώσεις, όπως είναι η χρήση κατηγορουμένου στις δηλώσεις τύπου (α): π.χ. Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν. Ὁ Θεὸς ἐστὶ Πατήρ, παντοκράτωρ, ποιητής… ή Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν, ὅστις ἐστί Πατήρ, παντοκράτωρ, ποιητής… Προφανώς, για λόγους μεγαλύτερης νοηματικής και γλωσσικής αλληλουχίας τού κειμένου, ήτοι αποφυγής επαναλήψεων, μακροσκελούς λόγου κ.λπ., επιλέχθηκε η βραχύτερη, οικονομική, έντονα συνεκτική, εύκολα προσλήψιμη και πολύ ευκολομνημόνευτη διατύπωση, αυτή που υπάρχει τελικά στο κείμενο.
Ωστόσο, η ομολογία πίστεως σε σχέση με τα άλλα δύο πρόσωπα τού Τριαδικού Θεού, το πρόσωπο τού Χριστού και το πρόσωπο τού Αγίου Πνεύματος, απαιτούσε και δηλώσεις δογματικών παραδοχών και ιστορικών γεγονότων (πράξεις, ενέργειες και καταστάσεις) που γλωσσικά οδηγούν στο ρήμα. Ο μηχανισμός που επελέγη στο κείμενο τού Συμβόλου είναι ο συνδυασμός ρηματικής και ονοματικής δήλωσης, δηλαδή η χρήση (αναφορικών) ΜΕΤΟΧΩΝ. Έτσι, στο σύνολό της η γλωσσική δομή τού κειμένου διατήρησε το «σφιχτό» ενιαίο ΟΝΟΜΑΤΙΚΟ ΥΦΟΣ, κύριο συστατικό τού κατηγορικού λόγου που περιλαμβάνει δογματικές διατυπώσεις.
Συγκεκριμένα, η αναφορά σε δογματικά θέματα για την υπόσταση τού προσώπου τού Χριστού και σε ιστορικά γεγονότα όπως είναι η ενανθρώπηση, η επίγεια δράση και η αιώνια παρουσία του, επιτελείται γλωσσικά με τη χρήση ΜΕΤΟΧΩΝ: καὶ (πιστεύω) εἰ ἕναν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν → (…) τὸν ἐκ τοῦ Πατρὸς γεννηθέντα, (…) οὐ ποιηθέντα, τὸν (…) κατελθόντα (…) καὶ σαρκωθέντα (…) καὶ ἐνανθρωπήσαντα, σταυρωθέντα τε (…) καὶ παθόντα καὶ ταφέντα καὶ ἀναστάντα (…) καὶ ἀνελθόντα (…) καὶ καθεζόμενον […] καὶ πάλιν ἐρχόμενον (…) Ομοίως, η πίστη στο Πνεύμα τὸ Ἅγιον περιλαμβάνει δογματικές δηλώσεις που εκφέρονται «ρηματοονοματικά», δηλαδή με μετοχές: τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον, τὸ λαλήσαν… Η ενεργοποίηση τού λεπτού μηχανισμού των μετοχών βοηθεί στην πλήρωση σύνθετων εκφραστικών αναγκών, όπως είναι η χρήση ονοματοποιημένης δήλωσης συνδυασμένης με παράλληλη δήλωση τού χρόνου (έμφαση σε έγχρονα ιστορικά γεγονότα τού βίου τού Χριστού: κατελθόντα, σταυρωθέντα, παθόντα, ταφέντα, ἀναστάντα κ.λπ.) και τού ποιού τής ρηματικής ενέργειας (έμφαση στο γεγονός τής γέννησης: γεννηθέντα, οὐ ποιηθέντα· έμφαση στην αιώνια διάρκεια τής παρουσίας: καθεζόμενον ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός… κ.λπ.).
Οι γλωσσικές επιλογές που έγιναν από τους συντάκτες τού κειμένου σε συνδυασμό με ορισμένες μορφολογικές δυνατότητες που προσφέρει η Ελληνική, όπως η χρήση μετοχών, προσέδωσαν στο κείμενο τού Συμβόλου τής Πίστεως χαρακτήρα ΠΡΟΤΥΠΟΥ ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ. Η γλωσσική ανάγκη των εκφραστών τής χριστιανικής πίστης να δηλώσουν ―συχνά με σωρευτικό τρόπο― τις ιδιότητες τού Τριαδικού Θεού αλλά μαζί και πράξεις, ενέργειες και καταστάσεις που συνδέονται με τα τρία πρόσωπα τής μίας θεότητας εξυπηρετήθηκαν με σοφή, λεπτή και εμπνευσμένη χρήση των γλωσσικών μηχανισμών και δυνατοτήτων τής Ελληνικής. Έτσι, το ύφος τού κειμένου έχει την επιδιωκόμενη για τέτοιον τύπο κειμένου μονοσημία, υψηλή δηλωτικότητα και αυστηρότητα που απαιτεί ένα «καταστατικό» δογματικό κείμενο πίστεως όπως αυτό. Έχει ακόμη εκφραστική ποικιλία, λεπτές εννοιολογικές διακρίσεις (αγέννητος ο Πατήρ, δημιουργός των πάντων – γεννηθείς εκ τού Πατρός ο Υιός προ πάντων των αιώνων, ομοούσιος τω Πατρί – εκπορευόμενον εκ τού Πατρός το Πνεύμα, συν Πατρί και Υιώ συμ-προσκυνούμενον και συν-δοξαζόμενον κ.τ.ό.) και προ πάντων αξιοποίηση των δομικών (γραμματικοσυντακτικών) και σημασιολογικών κατηγοριών τής γλώσσας, που είναι γνωστές ως μέρη τού λόγου.
Για μία ακόμη φορά, στο κείμενο τού Συμβόλου τής Πίστεως η λιτότητα των χρησιμοποιούμενων γλωσσικών μέσων, όπως έχει δείξει ο Roman Jakobson, ήτοι η αποκλειστική εν προκειμένω χρήση τού ονοματικού μηχανισμού τής γλώσσας (στον οποίο περιλαμβάνεται και η μετοχή) προβάλλει ανάγλυφα ως διαπιστωμένες και βιωμένες αλήθειες τις θεμελιώδεις δογματικές θέσεις τής Ορθόδοξης Πίστης.
