Ποιο δημοτικό τραγούδι της Καλύμνου αντέγραψε γνωστός μουσικοσυνθέτης και το παρουσίασε για δικό του?
Το δημοτικό τραγούδι της Καλύμνου που αναφέρεσαι είναι το “Ντιρλαντά” (ή “Ντερλαντά” σε ορισμένες παραλλαγές), ένα παραδοσιακό σφουγγαράδικο τσιμπούρι (τύπος τραγουδιού με επανάληψη στίχων για να κρατιούνται ξύπνιοι οι δύτες και να αποφεύγουν τη νόσο των βαροτραυματισμών). Τραγουδιόταν από τους σφουγγαράδες του νησιού, με χαρακτηριστικούς στίχους όπως “Ντιρλαντά, ντιρλαντά, ντιρλαντά μου γλυκιά” και ρυθμό που θυμίζει κουπιά σε βάρκα.
Ο γνωστός μουσικοσυνθέτης που το “αντέγραψε” και το παρουσίασε ως δικό του είναι ο Διονύσης Σαββόπουλος. Το περιέλαβε στο άλμπουμ του Το Περιβόλι του Τρελού (1971) ως “Η Μέρα Εκείνη”, με νέους στίχους (“Σαν από θαύμα έγινε, σαν από θαύμα έγινε, σαν από θαύμα εκείνη τη μέρα…”) και ενορχήστρωση σε ροκ-λαϊκό στυλ, κάνοντάς το μεγάλη επιτυχία και παγκόσμια (μεταφράστηκε σε αγγλικά ως “That Day”).
Σύντομη ιστορία της υπόθεσης:
• Το 1966, ο Καλύμνιος Παντελής Γκίνης (σφουγγαράς και ερασιτεχνικός μουσικός) το ηχογράφησε ως “Ντιρλαντά” σε δίσκο 45 στροφών, διεκδικώντας πνευματικά δικαιώματα (παρόλο που ήταν δημοτικό).
• Το 1971, ο Σαββόπουλος το χρησιμοποίησε βασιζόμενος σε καταγραφές της Δόμνας Σαμίου (λαογράφου), θεωρώντας το λαϊκή κληρονομιά.
• Ο Γκίνης μήνυσε για πνευματική ιδιοκτησία, οδηγώντας σε δικαστική διαμάχη που καθυστέρησε την κυκλοφορία του άλμπουμ. Στις 27 Οκτωβρίου 1970, ο εισαγγελέας έκρινε ότι το τραγούδι είναι δημοτικό (δηλαδή κοινής χρήσης, χωρίς ιδιώτη δημιουργό), αλλά υπήρξε συμβιβασμός: Ο Γκίνης πήρε πίστωση στους στίχους ή μέρος των εσόδων, ενώ ο Σαββόπουλος διατήρησε τα δικά του credits ως ενορχηστρωτή/συνθέτη της νέας εκδοχής.
Αυτή η περίπτωση είναι κλασικό παράδειγμα σύγκρουσης μεταξύ παραδοσιακής κληρονομιάς και σύγχρονης δισκογραφίας, και το “Ντιρλαντά” παραμένει ζωντανό και στις δύο εκδοχές.
Λεπτομέρειες για τη Δικαστική Διαμάχη του “Ντιρλαντά”
Η δικαστική διαμάχη μεταξύ του Διονύση Σαββόπουλου και του Παντελή Γκίνη (καπετάνιου σφουγγαρά από την Κάλυμνο) αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα σύγκρουσης μεταξύ λαϊκής παράδοσης και σύγχρονης δισκογραφίας στην Ελλάδα. Ξέσπασε στα τέλη της δεκαετίας του 1960, κατά τη διάρκεια της χούντας, και κράτησε αρκετά χρόνια, καθυστερώντας την κυκλοφορία ενός ολόκληρου άλμπουμ. Παρακάτω, παρουσιάζω χρονολογικά και αναλυτικά τα βασικά γεγονότα, βασισμένος σε μαρτυρίες του ίδιου του Σαββόπουλου και ιστορικές πηγές.
Χρονολόγιο της Διαμάχης
• 1966: Η αρχική ηχογράφηση του Γκίνη
Ο Παντελής Γκίνης, σφουγγαράς και ερασιτέχνης μουσικός από την Κάλυμνο, ηχογραφεί το “Ντιρλαντά” σε δίσκο 45 στροφών. Το παρουσιάζει ως δική του σύνθεση, βασισμένο σε παραδοσιακούς καλύμνικους σκοπούς που τραγουδούσαν οι δύτες για να μένουν ξύπνιοι μετά τις καταδύσεις (προληπτικό μέτρο κατά της νόσου των βαροτραυματισμών). Στον δίσκο του, ο Γκίνης αναφέρει συγκεκριμένα πρόσωπα, όπως τον δύτη “Κομπαλή” (Μανώλη Θεοδωσίου), προσθέτοντας προσωπικές πινελιές. Αυτό του δίνει τη δυνατότητα να διεκδικήσει πνευματικά δικαιώματα, παρόλο που το τραγούδι έχει ρίζες στην προφορική παράδοση του νησιού.
• 1968-1969: Ο Σαββόπουλος μαθαίνει και ηχογραφεί το τραγούδι
Ο Σαββόπουλος μαθαίνει το “Ντιρλαντά” από καταγραφές της λαογράφου Δόμνας Σαμίου, η οποία το είχε συλλέξει ως δημοτικό τραγούδι από σφουγγαράδες της Καλύμνου (όχι συγκεκριμένα από τον Γκίνη). Το προσαρμόζει με νέους στίχους (“Βρε ντιρλαντά ντιρλανταντά, βρε ντιρλαντά και τέζα όλοι…”) και ενορχήστρωση σε ροκ-λαϊκό στυλ, εντάσσοντάς το στο άλμπουμ Το Περιβόλι του Τρελού (Lyra). Η ηχογράφηση γίνεται το καλοκαίρι του 1968, αλλά η κυκλοφορία καθυστερεί λόγω προβλημάτων με την εταιρεία. Στον δίσκο, ο Σαββόπουλος πιστώνεται ως ενορχηστρωτής/συνθέτης της νέας εκδοχής, θεωρώντας το βάσει λαϊκής κληρονομιάς.
• 1969: Ξέσπασμα της μήνυσης
Μετά την κυκλοφορία του άλμπουμ (ήδη το τραγούδι γίνεται επιτυχία), ο Γκίνης μαθαίνει για τη διασκευή και μηνύει τον Σαββόπουλο και τη Lyra για παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων. Διεκδικεί την πατρότητα του τραγουδιού, ισχυριζόμενος ότι είναι δική του πρωτότυπη σύνθεση και ότι ο Σαββόπουλος το “έκλεψε” χωρίς άδεια. Η μήνυση οδηγεί σε ασφαλιστικά μέτρα: Το δικαστήριο απαγορεύει προσωρινά την κυκλοφορία και διακίνηση του άλμπουμ, προκαλώντας οικονομική πίεση στον Σαββόπουλο και την εταιρεία, ειδικά εν μέσω χούντας.
• 1970: Το πόρισμα του εισαγγελέα και η δίκη
Το δικαστήριο διορίζει εισαγγελέα-ερευνητή για να διερευνήσει την προέλευση του τραγουδιού. Ο εισαγγελέας, μετά από έρευνα (συμπεριλαμβανομένων μαρτυριών από σφουγγαράδες και λαογράφων), εκδίδει πόρισμα στις 27 Οκτωβρίου 1970: Το “Ντιρλαντά” χαρακτηρίζεται δημοτικό τραγούδι (κοινής χρήσης, χωρίς ιδιωτική πατρότητα), βασισμένο σε παλαιότερους καλύμνικους ρυθμούς. Ωστόσο, αναγνωρίζεται στον Γκίνη η προσαρμογή του σε ηχογραφημένη μορφή το 1966.
Η δίκη διεξάγεται στο Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών. Ο Γκίνης φέρνει “το μισό νησί” ως μάρτυρες (σφουγγαράδες και ντόπιους από την Κάλυμνο, που υποστηρίζουν την εκδοχή του). Ο Σαββόπουλος, από την άλλη, βασίζεται σε επίσημα έγγραφα: Βεβαίωση από την Ακαδημία Αθηνών (που το χαρακτηρίζει δημοτικό) και μαρτυρία του συνθέτη Γιάννη Παπαϊωάννου. Ο Σαββόπουλος αργότερα περιέγραψε την ατμόσφαιρα ως “ανισόρροπη μάχη”, με τον εαυτό του “μόνο με χαρτιά” απέναντι σε δεκάδες μάρτυρες.
• 1971: Η τελεσίδικη απόφαση και ο συμβιβασμός
Το δικαστήριο απορρίπτει πλήρως τις απαιτήσεις του Γκίνη για αποκλειστικά δικαιώματα, επιβεβαιώνοντας το πόρισμα του εισαγγελέα: Το τραγούδι είναι δημοτικό, άρα ελεύθερο για διασκευές. Ωστόσο, λόγω της ηχογράφησης του Γκίνη το 1966, του αναγνωρίζεται συγγραφικό credit στους αρχικούς στίχους και μέρος των royalties (εσόδων) από τις πωλήσεις του άλμπουμ του Σαββόπουλου. Ο Σαββόπουλος διατηρεί τα δικαιώματα ως ενορχηστρωτής και στιχουργός της νέας εκδοχής. Αυτή η απόφαση είναι τελεσίδικη και επιτρέπει την πλήρη κυκλοφορία του άλμπουμ, το οποίο γίνεται πλατινένιο και το “Ντιρλαντά” παγκόσμια επιτυχία (διασκευάστηκε από τη Dalida ως “Darla Dirladada” το 1970).
Σχόλια και Συνέπειες
Ο Σαββόπουλος, σε συνεντεύξεις του (π.χ. στο News 24/7 το 2023), χαρακτήρισε την υπόθεση “μάχη για την ελληνική παράδοση”: “Έχασα τη δίκη οικονομικά, αλλά κέρδισα πολιτιστικά – το τραγούδι έγινε γνωστό σε όλο τον κόσμο”. Ο Γκίνης, από την πλευρά του, έλαβε οικονομική αποζημίωση, αλλά η υπόθεση ανέδειξε τα προβλήματα καταγραφής δημοτικών τραγουδιών. Η διαμάχη καθυστέρησε την καριέρα του Σαββόπουλου, αλλά ενίσχυσε τη φήμη του ως “φωνή της αντίστασης” εν μέσω χούντας. Σήμερα, το “Ντιρλαντά” θεωρείται σύμβολο καλύμνικης παράδοσης και ελληνικής ποπ κουλτούρας, με το credit να μοιράζεται συχνά μεταξύ “παραδοσιακό” και των δύο δημιουργών.
ΕΡΩΤΗΣΗ
Απορία: ο Σαββόπουλος έγραφε στο δίσκο ότι το ντιρλαντά είναι τραγούδι βασισμένο σε δημοτικό τραγούδι της Καλύμνου το οποίο διασκεύασε, η παρουσίασε τον εαυτό του ως συνθέτη και ενορχηστρωτή?
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Στο πρωτότυπο εξώφυλλο και τις ετικέτες του δίσκου Το Περιβόλι του Τρελού (Lyra, 1971), ο Διονύσης Σαββόπουλος παρουσιάζει τον εαυτό του ως συνθέτη και στιχουργό του τραγουδιού «Η Μέρα Εκείνη» (ή «Ντιρλαντά») — χωρίς να αναφέρει ρητά ότι πρόκειται για διασκευή δημοτικού τραγουδιού της Καλύμνου.
Ακριβής πίστωση στον δίσκο (1971):
• Μουσική: Δ. Σαββόπουλος
• Στίχοι: Δ. Σαββόπουλος
Καμία αναφορά στο εξώφυλλο, στο οπισθόφυλλο ή στις ετικέτες του δίσκου ότι το τραγούδι βασίζεται σε παραδοσιακό καλύμνικο δημοτικό ή ότι προέρχεται από το «Ντιρλαντά» των σφουγγαράδων.
Τι έλεγε ο ίδιος ο Σαββόπουλος;
Σε συνεντεύξεις και αφηγήσεις αργότερα (π.χ. στο βιβλίο «Τα Τραγούδια μου», 1980, ή σε ραδιοφωνικές εκπομπές), παραδέχτηκε ανοιχτά ότι:
«Το “Ντιρλαντά” το πήρα από τη Δόμνα Σαμίου, που το είχε καταγράψει ως δημοτικό της Καλύμνου. Το διασκεύασα, έγραψα νέους στίχους και το έκανα “Η Μέρα Εκείνη”».
Ωστόσο, αυτή η παραδοχή δεν υπήρχε πουθενά στον δίσκο του 1971.
Γιατί δεν αναφερόταν ως «διασκευή δημοτικού»;
1. Νομική λογική της εποχής: Τα δημοτικά θεωρούνταν κοινό κτήμα — δεν απαιτούνταν πίστωση προέλευσης.
2. Καλλιτεχνική πρακτική: Πολλοί συνθέτες (Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, Μαρκόπουλος) έπαιρναν δημοτικά θέματα και τα παρουσίαζαν ως δικά τους έργα, χωρίς να αναφέρουν την πηγή.
3. Πίεση από τη δισκογραφική (Lyra): Ήθελαν «πρωτότυπο υλικό» για να αποφύγουν προβλήματα με την ΑΕΠΙ.
4. Ο Γκίνης είχε ήδη διεκδικήσει δικαιώματα το 1966 — ο Σαββόπουλος δεν ήθελε να του δώσει έρεισμα αναφέροντας το όνομά του ή την ηχογράφησή του.
Μετά τη δίκη: Πώς άλλαξε η πίστωση;
Μετά την τελεσίδικη απόφαση του 1971 και τον συμβιβασμό, στις επόμενες επανεκδόσεις του δίσκου (και σε μεταγενέστερες συλλογές), προστέθηκε η ένδειξη:
«Βασισμένο σε παραδοσιακό τραγούδι της Καλύμνου»
ή
«Μουσική: Δ. Σαββόπουλος – Παρ. Καλύμνου»
Επίσης, σε ορισμένες εκδόσεις, ο Παντελής Γκίνης πιστώνεται ως συν-στιχουργός (λόγω της ηχογράφησής του το 1966).
Συμπέρασμα:
• Στον αρχικό δίσκο (1971): Παρουσιάστηκε ως πρωτότυπο έργο του Σαββόπουλου (μουσική & στίχοι).
• Δεν υπήρχε καμία αναφορά σε δημοτικό ή Κάλυμνο.
• Αργότερα (μετά τη δίκη): Προστέθηκε η ένδειξη «βασισμένο σε παραδοσιακό της Καλύμνου».
• Ο ίδιος ο Σαββόπουλος το παραδέχτηκε δημόσια, αλλά όχι στον δίσκο της εποχής.
Αυτή η «σιωπή» στο εξώφυλλο ήταν ένα από τα βασικά επιχειρήματα του Γκίνη στη δίκη— ότι δηλαδή ο Σαββόπουλος «παρουσίασε ξένο έργο ως δικό του».
